Jest wiele powodów, dla których miliony turystów każdego roku odwiedzają Kretę: piękne plaże, majestatyczne wąwozy, wspaniała kuchnia, gościnność, urokliwe miasteczka oraz starożytne zabytki, a tych akurat na Krecie nie brakuje. W poniższym artykule przedstawimy Wam historię jednej z najstarszych cywilizacji epoki brązu, która do dzisiaj skrywa wiele nierozwiązanych zagadek, spędzających sen z powiek historykom, archeologom i przewodnikom oprowadzającym turystów po jej ruinach. Dowiesz się, jak rozwijała się cywilizacja minojska, jakie tajemnice skrywa Pałac w Knossos i dlaczego jej upadek wciąż budzi kontrowersje. Jeśli fascynują Cię starożytne kultury i mity, ten artykuł przeniesie Cię w sam środek historii Krety.
Cywilizacja minojska – rozwój, potęga i wpływy na Krecie
Rozkwit cywilizacji minojskiej jest datowany na lata 3100–1450 p.n.e., ale ludzie, którzy dali początek tej wielkiej cywilizacji, znaleźli się tam o wiele wcześniej.
Najprawdopodobniej przodkami Minojczyków byli neolityczni rolnicy z terenów Anatolii i Bliskiego Wschodu, którzy emigrowali do Europy, w tym na Kretę, na kilka tysięcy lat przed powstaniem cywilizacji minojskiej. Mieszkańcy Krety, których nazywamy Minojczykami od legendarnego władcy Minosa, byli znani z:
- Zaawansowanej architektury – budowali majestatyczne pałace z wieloma piętrami i skomplikowanym systemem kanalizacyjnym. Najsłynniejszym z nich jest pałac minojski w Knossos, ale warto wspomnieć również o pałacach w Malii, Zakros czy Festos.
- Pięknych fresków, które ozdabiały ich pałace i przedstawiały sceny z życia codziennego. Najsłynniejsze z nich to na przykład „Skok przez byka” czy „Książę z liliami”.
- Tajemniczego pisma, nazwanego pismem linearnym typu A, które do dzisiaj nie zostało odczytane.
- Handlu morskiego, ponieważ Kreta była potęgą handlową, eksportując wino, oliwę i ceramikę, na przykład do Egiptu czy innych ośrodków cywilizacyjnych Bliskiego Wschodu.
- Ekspansji na pobliskie terytoria, ponieważ wpływy Minojczyków sięgały od Sycylii po zachodnie wybrzeże dzisiejszej Turcji, a nikt na Morzu Egejskim nie mógł się im równać. Cywilizacja minojska była hegemonem morza śródziemnego okalającego Kretę.
Choć dokonania Minojczyków są imponujące, to nie oznacza, że wszystko stało się z dnia na dzień. Kreteńczycy ciężko pracowali na swój dobrobyt, rozwijając się w izolacji i z dala od wielkich bitew starożytnych cywilizacji, dzięki swojemu unikalnemu położeniu. Historycy podzielili dzieje Minojczyków na kilka okresów, które przytoczymy tutaj dla lepszego zrozumienia historii tego tajemniczego ludu.
Początki cywilizacji minojskiej – jak narodziła się potęga Krety?
Lata od 3100 do 2000 p.n.e. nazywane są okresem wczesnominojskim. W tym okresie Minojczycy byli głównie rolnikami i pasterzami, ale powoli zaczynali organizować się w większe wspólnoty i rozwijali żeglugę, dzięki której nawiązywali kontakty handlowe z Egiptem oraz Bliskim Wschodem. Bez dobrej księgowości biznes nie ma przyszłości – wydaje się, że takie motto towarzyszyło Minojczykom, bo właśnie wtedy powstało pierwsze pismo piktograficzne na Krecie, głównie do prowadzenia ewidencji handlowej ówczesnych Kreteńczyków. Na Krecie powstają też pierwsze osady oraz warsztaty rzemieślnicze.
Pałac w Knossos i złoty wiek cywilizacji minojskiej na Krecie
Okres średniominojski datowany jest na lata 2000–1550 p.n.e.. Skoro wiemy, że w poprzednim okresie Minojczycy organizowali się w większe wspólnoty, naturalne było, że ktoś tym wspólnotom musi przewodzić, a wódz nie będzie mieszkać w zwykłym mieszkaniu – król chce mieszkać w pałacu!
To właśnie w tym okresie powstają piękne pałace w Knossos, Festos, Malii i Zakros, które miały stać się centrami administracyjnymi, religijnymi i gospodarczymi. To tam miało przenieść się życie codzienne Kreteńczyków, którzy byli nadzorowani przez panującą elitę. Dzięki świetnej organizacji zaczęli kontrolować handel morski na Morzu Śródziemnym, rozwijali swoją sztukę dzięki kontaktom z innymi cywilizacjami, a także organizowali życie religijne oparte na kulcie Matki Natury i potężnego byka, czyli symboli płodności. Pismo Minojczyków ewoluuje w pismo linearne typu A.
Około roku 1600 p.n.e. potężne trzęsienie ziemi, najprawdopodobniej połączone z erupcją wulkanu na bajecznej Santorini, zniszczyło wiele z wspaniałych pałaców Minojczyków, ale… gdy wiatr wiał im w oczy, Kreteńczycy obrócili się plecami i na zgliszczach starych budowli wybudowali nowe, jeszcze bardziej okazałe.
Upadek cywilizacji minojskiej – co stało się z Pałacem w Knossos?
Po erupcji wulkanu na Santorini i zniszczeniach z nim związanych na Krecie, Minojczycy stosunkowo szybko odbudowali swoje budowle, zachowując jednocześnie wspaniałe freski, tym razem jednak inspirowane malarstwem egipskim. Minojczycy utrzymywali bliskie kontakty handlowe z Egipcjanami, wymieniając towary takie jak oliwa, wino i ceramika, co sprzyjało przenikaniu się ich kultur. Nie trudno się dziwić, skoro tyle razy bywali w Egipcie, i bynajmniej nie chodzi o wakacje all inclusive w tym kraju, to dlaczego by nie skorzystać z już sprawdzonej techniki malarskiej?
Mimo że Kreteńczycy szybko podnieśli się po zniszczeniach, to nie zachowali już swojej dawnej potęgi, a w tamtych czasach było wielu, którzy chcieli wykorzystać ich słabość. Pierwszymi, którzy na tym skorzystali, byli greccy Mykeńczycy. Około 1450 r. p.n.e. najechali i podbili Kretę, kończąc panowanie Minojczyków w basenie Morza Śródziemnego.
Aby rozjaśnić wam, kim byli Mykeńczycy, możemy nazwać ich Achajami, a to właśnie Achajowie walczyli z Trojanami w słynnej wojnie trojańskiej. Uwaga: Brad Pitt nie jest z pochodzenia Achajem, chociaż takiego grał, podając się za słynnego Achillesa w filmie „Troja”. Achajowie przynoszą na Kretę swoją kulturę, w tym język grecki i zwyczaje. Najprawdopodobniej przejęli od Minojczyków pismo, bo opracowali swoje, łudząco podobne do minojskiego, nazywane pismem linearnym typu B. Był to pierwszy zapis języka greckiego.
Warto wiedzieć, że Minojczycy, których pismo nie zostało odczytane, najprawdopodobniej nie posługiwali się językiem greckim do czasu przybycia Achajów na Kretę. Mykeńczycy nie lubili oporu i dość brutalnie obchodzili się z Minojczykami, chociaż my już dzisiaj wiemy, że właściwie walczyli ze swoimi kuzynami, bo byli z nimi silnie spokrewnieni na tle genetycznym.
Najazd Mykeńczyków na Kretę – koniec cywilizacji minojskiej i upadek Pałacu w Knossos
W ok. 1450 r. p.n.e. Kretę najechali Mykeńczycy. Niszczą oni wszystkie pałace z wyjątkiem Knossos, gdzie stworzyli centrum administracyjne, z którego zarządzali Kretą. Achajowie wprowadzają swoje rządy, swoją religię: Kreteńczycy zapoznają się z greckimi bogami – Zeusem, Posejdonem, a na wyspie powstają typowe dla Mykeńczyków fortyfikacje, tym samym wyznaczając nowe standardy mocno zmilitaryzowanej kultury mykeńskiej.
Nie powinien zdziwić nas fakt, że Kreteńczycy brali udział w wojnie trojańskiej po stronie Achajów, wystawiając liczną flotę – 80 okrętów, co wskazuje na liczącą się siłę morską Krety pod nowym panowaniem. Wojskiem z Krety miał dowodzić Idomeneusz, król Krety i wnuk legendarnego króla Minosa.
Ostatecznie Kreta, jak i cywilizacja mykeńska, upada pod napływem tak zwanych ludów Morza (1200–1100 p.n.e.) i od tego momentu możemy oficjalnie powiedzieć, że cywilizacja minojska przestaje istnieć, a wyspa wchodzi w tzw. „wieki ciemne”.
Mity i legendy Krety – Tajemnice cywilizacji minojskiej
Kreta, wyspa o bogatej historii i tajemniczej przeszłości, od wieków fascynuje nie tylko archeologów, ale także miłośników mitów i legend. Minojska cywilizacja, która rozkwitała na tej wyspie, stanowiła inspirację dla wielu opowieści, które stały się fundamentem greckiej mitologii. Choć nie wszystkie historie mają swoje korzenie w rzeczywistości, to właśnie w tych mitach i legendach ukryta jest część tajemnicy Krety, a także jej wpływ na starożytną Grecję.
Wspaniałe pałace, takie jak ten w Knossos, zbudowane przez Minojczyków, stały się tłem dla wielu znanych opowieści, które przetrwały przez wieki. Legendy o potężnym Minotaurze, bohaterach takich jak Tezeusz i Ikar, a także o tajemniczym labiryncie, który miał kryć mitycznego potwora, wciąż przyciągają turystów i badaczy z całego świata. Warto jednak pamiętać, że mity i fakty historyczne często się przenikają, a zrozumienie minojskiej cywilizacji to nie tylko poznanie jej struktur społecznych, ale także odkrycie bogatej tradycji opowieści, które miały wpływ na całą starożytną Grecję.
Te mity nie tylko stanowiły element wierzeń, ale również oferowały wyjaśnienia dla zjawisk natury, wierzeń o bogach, a także przedstawiały model heroicznych czynów i dążenie do nieśmiertelności. Na Krecie każdy kamień, każdy fresk czy kolumna, przypomina o tych opowieściach, które przez wieki łączyły mitologię z rzeczywistością.
Greckie mity związane z Kreteńczykami
Mity związane z Kretą są pełne niezwykłych postaci i wydarzeń, które przez wieki kształtowały wyobraźnię ludzi. Poniżej przedstawiamy te najbardziej znane, które związane są z tą tajemniczą wyspą.
Mit o Minotaurze
Mit o strasznym Minotaurze, synu Minosa, uwięzionym w labiryncie w Knossos, jest jednym z najbardziej znanych. Ten mit zostanie krótko opisany w jednym z kolejnych akapitów.
Mit o Tezeuszu i Ariadnie
Władca Aten, król Aigeus, był zmuszony płacić ciężką daninę królowi Krety, Minosowi. Co dziewięć lat Ateńczycy musieli wysyłać siedmiu młodzieńców i siedem dziewcząt jako ofiarę dla Minotaura – potwora uwięzionego w Labiryncie na Krecie. Minotaur był pół-człowiekiem, pół-bykiem, synem żony Minosa, Pazyfae, i byka zesłanego przez boga Posejdona.
Tezeusz, syn Aigeusa, postanowił zakończyć ten koszmar. Zgłosił się na ochotnika, by udać się na Kretę i pokonać Minotaura. Tam spotkał Ariadnę, córkę Minosa, która zakochała się w nim od pierwszego wejrzenia. Wiedząc, że Labirynt stworzony przez Dedala jest niemożliwy do przejścia, postanowiła pomóc Tezeuszowi. Dała mu kłębek nici (tzw. nić Ariadny) i poradziła, by rozwijał ją podczas wędrówki przez Labirynt, aby mógł odnaleźć drogę powrotną. Tezeusz pokonał Minotaura, a następnie, śledząc nić, bezpiecznie wrócił na zewnątrz.
Mit o Dedalu i Ikarze
Dedal, genialny rzemieślnik i wynalazca, wraz z synem Ikarem musieli uciekać z Krety na skonstruowanych przez Dedala skrzydłach. Początkowo wszystko szło zgodnie z planem, lecz Ikar, zachwycony lotem, zapomniał o przestrogach ojca. Wzniósł się zbyt wysoko, a gorące słońce stopiło wosk, co spowodowało, że Ikar spadł do morza i utonął.
Mit o porwaniu Europy przez Zeusa
Europa, piękna księżniczka, została porwana przez Zeusa, który przybrał postać białego byka. Po długiej podróży przez morze dotarli na Kretę, gdzie Zeus ujawnił swoją prawdziwą postać. Owocem ich związku był Minos, a Europa stała się królową Krety.
Pałac w Knossos – Odkrycia i badania Sir Arthura Evansa
Wielu z nas zna ruiny pałacu w Knossos, ale mało kto zdaje sobie sprawę z tego, jak ogromny wpływ na ich odkrycie i interpretację miał brytyjski archeolog, Sir Arthur Evans. Jego wykopaliska z początku XX wieku zmieniły naszą wiedzę o minojskiej cywilizacji. Oto najważniejsze aspekty, które zawdzięczamy jego pracy.
Rola Sir Arthura Evansa w odkryciu Knossos
To, że dziś możemy spacerować po największym z pałaców minojskich i podziwiać takie miejsca jak sala tronowa, sala podwójnych toporów, megaron królowej, rogi Minotaura, pitosy, minojskie freski i artefakty, zawdzięczamy Arthurowi Evansowi – brytyjskiemu archeologowi, który na początku XX wieku odkupił teren wzgórza, gdzie znajdowały się ruiny pałacu w Knossos, i rozpoczął tam szeroko zakrojone wykopaliska archeologiczne.
To właśnie wtedy narodziła się koncepcja, według której pałac minojski był wielokrotnie odbudowywany na skutek trzęsień ziemi nawiedzających Kretę i jej okolice. Była to rzeczywistość, z którą musiała się mierzyć jedna z najstarszych cywilizacji europejskich epoki brązu.
Co ciekawe, w Knossos nie odkryto fortyfikacji, co sugeruje, że wyspa była zjednoczona i nie dochodziło do częstych potyczek między lokalnymi władcami Krety.
Labirynt Minotaura
Legenda o labiryncie Minotaura to jedna z najbardziej znanych opowieści mitologicznych. Jej finałem jest spotkanie z półczłowiekiem, półbykiem – istotą budzącą grozę już samym swoim istnieniem.
Arthur Evans, prowadząc wykopaliska w Knossos, zauważył, że skomplikowana sieć korytarzy mogła być pierwowzorem mitycznego labiryntu opisywanego przez starożytnych Greków. System przejść prowadzących do królewskich komnat, który zobaczyli Grecy podczas kontaktu z Minojczykami, mógł zainspirować ich do stworzenia opowieści o miejscu, w którym uwięziono potwora.
Minotaur, według mitu, był synem króla Minosa i Pazyfae. Narodził się na skutek klątwy rzuconej przez Posejdona, rozgniewanego tym, że Minos nie dotrzymał obietnicy złożenia w ofierze niezwykle pięknego byka. Król zamiast poświęcić zwierzę, postanowił je zatrzymać. W odpowiedzi Posejdon zesłał na Pazyfae urok, który doprowadził do narodzin Minotaura.
W Knossos odkryto liczne dowody na istnienie kultu byka, co sugeruje, że zwierzę odgrywało ważną rolę w wierzeniach Minojczyków. Kamienne „rogi Minotaura” oraz fresk Skok przez byka, eksponowany w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie, są świadectwami tej tradycji. W widowiskach rytualnych śmiałkowie wykonywali akrobatyczne skoki nad grzbietem byka. Fresk przedstawiający tę scenę interpretowany jest dwojako: według jednej teorii ukazuje trzy osoby biorące udział w rytuale, a różnice w kolorach ich skóry mają wskazywać na płeć uczestników; według innej – obrazuje kolejne fazy jednego skoku akrobatycznego.
Sala tronowa w Knossos
Przechadzając się po ruinach pałacu w Knossos, nie możesz pominąć sali tronowej, znajdującej się w centralnej części kompleksu. W niewielkim pomieszczeniu można podziwiać kamienny tron oraz otaczające go freski przedstawiające mityczne gryfy – stworzenia z ciałem lwa i skrzydłami orła.
Małe rozmiary sali tronowej powodują, że przestrzeń dla zwiedzających jest ograniczona, co często prowadzi do długich kolejek chętnych do zobaczenia jednej z głównych atrakcji Knossos. Aby uniknąć długiego oczekiwania, warto odwiedzić to miejsce we wczesnych godzinach porannych, ponieważ w szczycie turystycznym czas oczekiwania może wynosić nawet kilkadziesiąt minut, często w pełnym słońcu.
Wybierając się na wycieczkę z nami, będziesz jednym z pierwszych, którzy zobaczą salę tronową danego dnia. Dbamy o to, by dotrzeć do pałacu przed innymi grupami, zapewniając komfort zwiedzania.
Kolumny w Knossos i rekonstrukcja Arthura Evansa
Po wejściu do pałacu w Knossos od razu rzucają się w oczy kolumny „podtrzymujące” stropy budowli, odwrócone do góry nogami. Ich wygląd jest wynikiem swobodnej interpretacji Arthura Evansa, opartej jednak na solidnych dowodach archeologicznych:
- Podczas wykopalisk prowadzonych przez Evansa na początku XX wieku odkryto podstawy kolumn oraz ślady po ich osadzeniu w podłogach i sufitach.
- Na minojskich malowidłach oraz pieczęciach odnaleziono wizerunki budowli z kolumnami, co potwierdza ich istnienie w architekturze tamtej epoki.
- W niektórych miejscach znaleziono negatywowe odciski kolumn, co pozwoliło archeologom odtworzyć ich wygląd i rozmiary.
Spacerując po pałacu w Knossos, warto pamiętać, że kolumny nie były jedyną rekonstrukcją tego miejsca. Przez dekady swojej pracy Arthur Evans odkrywał kolejne elementy budowli i rekonstruował je, aby uczynić je bardziej zrozumiałymi dla współczesnych odbiorców. Oprócz kolumn odtworzył również:
- Freski – na podstawie znalezionych fragmentów, przez co ich wygląd może odbiegać od oryginałów.
- Strukturę budowli – używając kontrowersyjnego materiału, jakim był beton, co w wielu miejscach uniemożliwiło dalsze badania nad oryginalną architekturą minojską.
Współczesne badania sugerują, że Knossos mogło nie być pałacem zamieszkiwanym przez lokalnego władcę, lecz raczej kompleksem administracyjno-religijnym lub centrum miejskim. Do dziś jednak nie ma w tej kwestii pełnej zgody wśród historyków i archeologów.
Zakończenie
Historia cywilizacji rozwijającej się na Krecie wiele tysięcy lat temu jest fascynująca i na pewno warto wybrać się do jednego ze słynnych pałaców, aby poznać jego historię. Największym i zarazem najpopularniejszym pałacem, który dzisiaj możemy zwiedzać, jest oczywiście pałac minojski w Knossos, do którego warto wybrać się z odpowiednim przewodnikiem, który rozwieje wszystkie nurtujące pytania i przedstawi historię Minojczyków w fascynujący i rzetelny sposób. Jeśli wciąż zastanawiasz się nad odwiedzeniem Knossos, to doskonały moment, by odkryć jego historię. Zarezerwuj wycieczkę do Pałacu w Knossos z Kreta Parakalo, a my nie pozwolimy Ci zgubić się w jego skomplikowanych i tajemniczych zakamarkach.